Cách bón phân hiệu quả để cây hấp thu tốt dinh dưỡng giúp cây sinh trưởng khỏe mạnh trong mùa mưa

Mùa mưa – mùa của sự sống nhưng cũng là mua khiến nông dân đau đầu khi có quá nhiều vấn đề ảnh hưởng đến sức khỏe cây trồng. Đặc biệt là khi cây trồng được uống nước no nê nhưng không hiểu tại sao cây vẫn vàng lá, lớn chấm, thậm chí là chết hàng loạt? Nguyên nhân không chỉ do sâu bệnh, mà còn nằm ở cách chúng ta bón phân.

“Bà con có biết tại sao cùng một loại phân, nhưng mùa khô cây xanh tốt, còn mùa mưa lại èo uột?”

Trước tiên hãy cũng MKA tìm hiểu sơ lược về cơ chế hấp thụ dinh dưỡng của rễ cây qua phân bón nha !

1. Quá trình từ phân bón đến rễ cây

    1.1 Hòa tan trong nước đất

• Khi bón phân vào đất, hạt phân tan ra và giải phóng các ion dinh dưỡng (N, P, K, Ca, Mg, vi lượng…).
• Nước trong đất đóng vai trò môi trường vận chuyển dinh dưỡng đến rễ.

    1.2 Di chuyển đến vùng rễ

Có 3 kiểu di chuyển chính:

• Dòng khối : Nước mang theo dinh dưỡng di chuyển đến rễ khi cây hút nước (chủ yếu với N, S, Mg, Ca).
• Khuếch tán: Các ion di chuyển từ nơi nồng độ cao (gần hạt phân) đến nơi nồng độ thấp (bề mặt rễ) → quan trọng với P và K.
• Tiếp xúc trực tiếp : Rễ mọc chạm trực tiếp vào vùng có phân bón.

2. Cơ chế rễ hấp thu dinh dưỡng

Rễ cây hấp thu dinh dưỡng qua lông hút

2.1 Lông hút là gì và chúng có vai trò như thế nào?

Lông hút là tế bào kéo dài từ lớp biểu bì rễ, diện tích bề mặt lớn gấp nhiều lần giúp hấp thụ nước và dinh dưỡng.

Tuổi thọ lông hút chỉ khoảng 2–3 ngày, nên chúng liên tục hình thành mới khi rễ phát triển.

Có 2 hình thức hấp thu chính:

2.1.1 Hấp thu thụ động

• Dinh dưỡng di chuyển theo dòng nước vào rễ, không cần cây tiêu hao năng lượng.
• Xảy ra với các ion dễ tan và dễ di chuyển, ví dụ: NO₃⁻, K⁺, Ca²⁺.

2.1.2 Hấp thu chủ động

• Rễ dùng năng lượng (ATP) để vận chuyển ion từ đất vào bên trong tế bào rễ ngược chiều nồng độ.
• Giúp cây lấy được dinh dưỡng ngay cả khi đất rất nghèo chất.
• Xảy ra với các nguyên tố như NH₄⁺, PO₄³⁻, vi lượng.

3. Dinh dưỡng được vận chuyển trong cây

Sau khi vào rễ, dinh dưỡng đi theo mạch gỗ (xylem) lên lá, hoa, quả… cùng với dòng nước.

Một số chất như Kali còn được vận chuyển qua mạch rây (phloem) để tái phân phối từ lá già sang lá non.

4. Yếu tố ảnh hưởng đến hiệu quả hấp thu dinh dưỡng phân bón của 

• Độ ẩm đất: Đất quá khô hoặc ngập úng đều giảm hấp thu.
• Nhiệt độ: Quá thấp hoặc quá cao làm rễ hoạt động kém.
• pH đất: Quá chua hoặc quá kiềm sẽ làm nhiều chất dinh dưỡng bị “khóa” lại.
• Sức khỏe rễ: Rễ bị bệnh hoặc cơ giới cắt tỉa làm giảm lông hút.

Hãy tưởng tượng rễ cây như một cái ống hút có hàng ngàn “lông” nhỏ.

• Nếu đất đủ ẩm, dinh dưỡng tan ra và “trôi” đến gần ống hút → cây hút dễ dàng.
• Nếu đất quá ướt (mùa mưa) → nước cuốn dinh dưỡng đi xa hoặc rễ bị “ngộp” không hút được → bón nhiều mà cây vẫn đói.

5. Tìm hiểu về tình trạng cây trong mùa mưa

Mưa nhiều gây ngập úng dẫn đến:

Rễ hoạt động yếu hơn do đất thiếu oxy.

Nước mưa rửa trôi dinh dưỡng, đặc biệt là đạm (N) và kali (K).

Nấm bệnh phát triển mạnh, cạnh tranh dinh dưỡng với cây

5.1 Mùa mưa ảnh hưởng như thế nào đến đất và khả năng hấp thụ dinh dưỡng của cây trồng?

Mùa mưa mang đến nguồn nước dồi dào, nhưng đồng thời tạo ra những thay đổi lớn trong môi trường đất. Khi lượng nước vượt quá nhu cầu của cây:

• Đất bị bão hòa nước → khoảng không khí trong đất giảm, rễ cây thiếu oxy, giảm khả năng hút chất dinh dưỡng.
• Dinh dưỡng dễ bị hòa tan và rửa trôi xuống sâu ngoài tầm rễ hút.
• Đất mất cân bằng pH do các muối khoáng bị cuốn đi hoặc tích tụ một số ion gây hại.

Hậu quả là cây trồng dù “đủ nước” nhưng lại “đói ăn”.

6. Nguyên nhân vì sao cây trồng dễ bị vàng lá, còi cọc hoặc thối rễ trong mùa mưa?

• Thiếu dinh dưỡng do rửa trôi.
• Rễ bị ngập úng dẫn đến thối rễ, nấm bệnh xâm nhập (Pythium, Phytophthora…).
• Mất cân đối dinh dưỡng: Nhiều người bón nhiều đạm để “kích xanh” nhưng lại thiếu kali và vi lượng, khiến cây mềm yếu, dễ đổ ngã và nhiễm bệnh.

7. Những loại dinh dưỡng nào dễ bị rửa trôi hoặc thất thoát trong mùa mưa?

Các chất dinh dưỡng dễ tan trong nước sẽ bị rửa trôi mạnh, bao gồm:

• Đạm (N): Dễ tan, bị rửa trôi hoặc bốc hơi khi gặp điều kiện ẩm ướt kéo dài.
• Kali (K): Cũng dễ bị cuốn theo nước mưa, nhất là trên đất cát.
• Lưu huỳnh (S) và một số vi lượng như Bo (B), Kẽm (Zn) – thiếu sẽ làm cây kém đậu quả, còi cọc.

Điều này giải thích vì sao mùa mưa cây thường xanh kém, năng suất giảm nếu không có chiến lược bón phân hợp lý.

8. Những lỗi thường gặp của người mới làm nông hoặc chưa có kinh nghiệm

• Bón phân ngay trước khi mưa lớn → phân bị cuốn trôi thất thoát gần hết hoặc mất trắng.
• Bón liều lượng y như mùa khô → lãng phí, cây không hấp thụ hết.
• Chỉ bón một loại phân → cây mất cân đối dinh dưỡng.
• Bón sát gốc khi đất đang sũng nước → rễ bị sốc, thối rễ.
• Tăng liều gấp đôi khi thấy cây vàng lá hoặc chậm lớn → cây bị ngộ độc.

9.Nguyên tắc vàng bón phân mùa mưa

9.1 Chia nhỏ lượng phân – bón nhiều lần

Vậy việc chia nhỏ lượng phân và bón nhiều lần có lợi ích gì trong mùa mưa ?

• Giúp cây hấp thu kịp thời trước khi dinh dưỡng bị rửa trôi.
• Giảm thất thoát phân bón → tiết kiệm chi phí.
• Giúp duy trì dinh dưỡng ổn định trong suốt mùa mưa, cây phát triển đồng đều.
  Ví dụ: Nếu bình thường bón 100kg/lần thì mùa mưa nên chia thành 3–4 lần bón.

9.2 Chọn loại phân phù hợp

 Nên chọn loại phân bón nào để hạn chế rửa trôi và tăng hiệu quả trong mùa mưa?

• Phân chậm tan hoặc có chất bọc (Ure bọc lưu huỳnh, NPK chậm tan) giúp dinh dưỡng giải phóng từ từ.
• Phân dạng hạt bám dính tốt, khó bị rửa trôi.
• Phân hữu cơ hoai mục và vi sinh

Trong mùa mưa, đất thường ẩm ướt lâu, dễ rửa trôi và thất thoát dinh dưỡng, nên việc chọn loại phân bón phù hợp rất quan trọng để giảm hao hụt và tăng hiệu quả hấp thu.
Sau đây là cụ thể các nhóm phân bón nên ưu tiên:

9.2.1. Phân chậm tan hoặc tan chậm

• Ví dụ: Phân ure bọc lưu huỳnh (Sulfur Coated Urea – SCU), phân NPK bọc polymer, phân nhả chậm.
• Ưu điểm:  Lớp bọc làm giảm tốc độ hòa tan, tan từ từ, cung cấp dinh dưỡng lâu dài, hạn chế rửa trôi do mưa lớn, giúp phân tồn tại lâu hơn trong đất.
• Lưu ý: Giá thành cao hơn nhưng bón ít lần hơn, phù hợp cây ăn trái lâu năm.

9.2.2. Phân dạng viên nén hoặc hạt lớn

• Ví dụ: NPK 16-16-8 viên nén, DAP dạng hạt to, phân hữu cơ viên nén.
• Ưu điểm: Hạt lớn hoặc nén cứng, phân rã từ từ , khó bị cuốn trôi.
• Lưu ý: Nên vùi sâu hoặc đặt vào hố để tránh mưa làm trôi.

9.2.3. Phân hữu cơ hoai mục / phân hữu cơ vi sinh:

Cải thiện kết cấu đất, tăng khả năng giữ chất dinh dưỡng.

• Ví dụ: Phân chuồng hoai, phân compost, phân vi sinh cung cấp Trichoderma.
• Ưu điểm: Kết cấu rắn chắc, tan dần nhờ vi sinh vật và độ ẩm, giữ được tại vị trí bón lâu hơn. Cải tạo đất, tăng độ tơi xốp, giúp rễ chống chịu úng và hạn chế nấm bệnh.
• Lưu ý: Nên kết hợp với nấm đối kháng để phòng thối rễ mùa mưa.

9.2.4. Phân lân khó tan

• Ví dụ: Lân nung chảy, phosphate rock (apatit).
• Ưu điểm: Dạng bột thô hoặc hạt to, tan chậm, ít bị rửa trôi; cung cấp P cho bộ rễ phát triển.
• Lưu ý: Bón vào đầu hoặc giữa mùa mưa để rễ kịp hấp thu.

9.2.5. Phân kali dạng sulfate (K₂SO₄) hạt to

• Ưu điểm: Hạt kết tinh lớn ,ít hút ẩm hơn KCl, hạn chế chảy nước,tan vừa phải, giúp cây cứng cáp, chống đổ ngã và chịu úng tốt hơn.
• Lưu ý: Không bón quá liều vì dễ làm mặn đất.

9.2.6. Sản phẩm bổ sung canxi – silic

• Ví dụ: Vôi dolomite, thạch cao, phân bón lá chứa Si.
• Ưu điểm: Làm cứng thành tế bào, tăng sức chống chịu bệnh hại mùa mưa.
• Lưu ý: Không trộn chung vôi với phân ure hoặc phân chứa lân khi bón.

9.3 Tránh bón ure trước mưa.

Phải tránh bón phân ure trước mưa vì ure là loại phân dễ bị thất thoát rất nhanh khi gặp nước mưa, cụ thể:

    9.3.1 Ure tan rất nhanh trong nước

• Hạt ure chỉ cần vài phút gặp nước mưa là tan hoàn toàn.
• Nếu mưa lớn ngay sau khi bón, phân sẽ bị rửa trôi xuống sâu ngoài vùng rễ hoặc chảy theo dòng nước, cây chưa kịp hấp thu.

     9.3.2 Mất đạm do bay hơi và rửa trôi

• Sau khi tan, ure chuyển hóa thành amoniac (NH₃) và amoni (NH₄⁺).
• Trong điều kiện mưa ẩm kéo dài, một phần bị rửa trôi (mất khỏi đất), phần khác bay hơi (đặc biệt nếu mưa ít rồi nắng lên ngay).
• Tỷ lệ thất thoát có thể lên tới 30–50% lượng đạm.

     9.3.3 Giảm hiệu quả và lãng phí chi phí

• Cây trồng cần thời gian để hấp thụ đạm → thường 1–2 ngày sau bón mới bắt đầu hấp thu mạnh.
• Nếu phân bị cuốn trôi trước đó, hiệu quả gần như bằng 0, phải bón lại → tốn thêm tiền và công.

9.4 So sánh hiệu quả bón ure trước và sau mưa

Khuyến cáo :

• Nếu dự báo có mưa lớn trong vòng 24 giờ, không bón ure.
• Nên bón sau mưa, khi đất đã ráo và rễ thông thoáng, hoặc chọn loại ure bọc lưu huỳnh / phân chậm tan để hạn chế rửa trôi.

9.5 Kết hợp bổ sung bón lá

Phân bón lá và vi lượng

• Ví dụ: Phân bón lá chứa Zn, Bo, Mn, Cu, amino acid.
• Ưu điểm: Cung cấp dinh dưỡng trực tiếp qua lá khi rễ bị yếu hoặc ngập úng.
• Lưu ý: Phun vào sáng sớm hoặc chiều mát, tránh trước mưa 2–3 giờ.

9.5.1 Vậy bón phân qua lá trong mùa mưa có ưu điểm gì và cần lưu ý những gì?

• Dinh dưỡng hấp thu trực tiếp qua lá, không phụ thuộc vào rễ.
• Hiệu quả nhanh, đặc biệt với vi lượng.

Lưu ý:

• Phun khi trời ráo, buổi sáng hoặc chiều mát.
• Tránh phun ngay trước hoặc sau mưa.

Pha đúng liều, phun đều hai mặt lá để tăng hiệu quả.

Tóm lại : Nguyên tắc chọn phân mùa mưa:

• Chọn dạng khó tan / chậm tan / hạt lớn.
• Kết hợp hữu cơ + vô cơ để vừa nuôi cây, vừa cải tạo đất.
• Tăng kali, canxi, silic để cây khỏe, giảm bệnh.
• Hạn chế đạm ure tan nhanh vì dễ thất thoát.

10. Biện pháp cải tạo đất và thoát nước như thế nào để nâng cao hiệu quả sử dụng phân bón?

• Làm rãnh, lên luống cao để thoát nước nhanh.
• Bổ sung hữu cơ, mùn, tro trấu → tăng độ tơi xốp và khả năng giữ phân.
• Bón vôi định kỳ để ổn định pH và hạn chế mầm bệnh.

11. Kỹ thuật bón phân mùa mưa cho từng nhóm cây trồng

Cây lúa:

• Chia 3–4 lần bón: lót – đẻ nhánh – đón đòng – nuôi hạt.
• Chú trọng kali và trung vi lượng để chống đổ ngã, tăng cứng cây.

Cây ăn trái:

• Bón sau thu hoạch, trước ra hoa, nuôi trái.
• Kết hợp phân hữu cơ + NPK chậm tan.

Rau màu:

• Bón lót trước khi trồng, bón thúc nhiều lần bằng liều nhỏ.
• Ưu tiên phân bón lá và phân tan nhanh khi đất khô ráo.

12. Một số khuyến cáo giúp tiết kiệm phân bón mà cây vẫn khỏe mạnh trong mùa mưa

• Sử dụng kết hợp phân hóa học + hữu cơ → giữ chất, cải tạo đất bềnh vững.
• Bón theo dự báo thời tiết → tránh mưa ngay sau bón, bón khi có ít nhất 1–2 ngày khô ráo.
• Dùng chế phẩm chất giữ ẩm, giữ dinh dưỡng khi đất cát, đất dốc.
• Tận dụng phân chuồng ủ hoai + chế phẩm sinh học.
• Chăm sóc tán cây hợp lý để giảm đọng nước trên lá.

Mùa mưa không chỉ mang nước mà còn mang thử thách. Nhưng với kiến thức và kỹ thuật đúng, bà con sẽ biến mưa thành cơ hội. Chia nhỏ lượng bón, chọn phân đúng, kết hợp bón lá, và chăm đất khỏe – đó chính là chìa khóa để cây trồng phát triển bền vững.